«روایت مشهد» از گسست‌های شهرسازی | چالش‌های پیش روی مدیریت شهری بررسی شد

به گزارش شهرآرانیوز، جواد نوائیان رودسری تاریخ پژوه بیان کرد: منطقه کنونی شهر مشهد پیش از شکل گیری شهر تاریخی جذاب و ناشنیده دارد. روستای سناباد در بخش جنوب غربی نوغان قرار داشته و منطقه‌ی آبادی بوده است. روستای سناباد شامل محدوده کشاورزی و قناتی پر اب بوده که به دلیل آب و هوای مناسب از گذشته مورد توجه بوده است و به همین دلیل از دوران ساسانی حکام محلی بنا‌هایی در این منطقه احداث کرده اند.

وی افزود: پیش از شکل گیری مشهد، حمید بن قحطبه در این منطقه اقدام به احداث کاخی می‌کند. وی در زمان ورود امام رضا در قید حیات نبوده است و در سال ۱۹۸ ق هارون الرشید در کاخ وی و در سرداب آن محل دفن می‌شود، بعد از آن نیز شهادت امام رضا (ع) در این منطقه موجب اعتبار یافتن آن می‌شود. اما شکل گیری حرم مطهر با ترکیب کنونی حاصل تکاپوی ۱۲۰۰ ساله‌ای است که محدود به شیعیان نبوده نیز نبوده است.

این تاریخ پژوه عنوان کرد: امرا و حکام توجه ویژه‌ای به حرم مطهر داشتند و این موضوع شروع تکاپو‌های ساخت و ساز در اطراف حرم است. اولین محلی نیز که مورد توجه قرار گرفت روضه منوره بوده است. نخستین اقدامات برای احداث حرم برروی مقبره امام هشتم (ع) در عصر سامانی و در دوره ابو مسعود محمد بن رزاق طوسی با جدیت آغاز شد. شیخ صدوق می‌گوید پیش از این فضای اطراف روضه منوره بسیار آباد بوده و جمعیت زیادی را می‌پذیرفته است. به دنبال حضور جمعیت، تمرکز اقتصادی و توجه تاجران به این محدوده شکل گرفت و این مساله نیز مانند تمام مناطق دیگر رشد تمدن را به دنبال آورد.

وی بیان کرد: در این دوره ساخت و ساز تحت تاثیر ساخت و ساز‌های بلوک توس و خراسان بوده است و تاسیساتی که شکل میگیرد که بعد اقامتی و اقتصادی دارد. محدوده اطراف روضه منوره ساکنان دائمی نداشته و معمولا حتی خادم‌هایی که در حرم حضور داشتند یا در نوغان و یا در سناباد اقامت داشته اند. شیخ صدوق نیز اشاره می‌کند که نخستین خادم حرم یک بانوی اهل نوغان بوده که صبح‌ها به حرم مطهر میرفته و شب‌ها به نوغان و محل زندگی خویش باز می‌گشته است.

نوائیان رودسری اظهار کرد: اولین سکونت در محدوده حرم احتمالا به ابونصرموذن نیشابوری است. این فرد ظاهرا از امام رضا شفا گرفته بوده و به همین خاطر به این منطقه مهاجرت کرده در این محل ساکن می‌شود. در این دوره جهت توسعه بافت‌های مسکونی مشخص نیست. دکتر علی اکبر فیاض معتقد است که بنای ارسلان جاذب در سنگ بست مشهد مربوط به دوره غزنوی به احتمال زیاد الگوی اولیه حرم امام رضا بوده است. این نظر مورد نقد بوده، اما به نظر میرسد باید این دیدگاه را بپذیریم.

این تاریخ پژوه ادامه داد: با عبور از این دوره وارد عصر تکوین می‌شویم که از قرن چهارم آغاز می‌شود و تا دوره تیموری ادامه می‌یابد. سکونتگاه‌ها در این دوره به صورت حلقوی شکل میگیرد و رقابت نه بر سر منافع شهری بلکه بر سر کسب منافع معنوی و و با الگوی نزدیک بودن به حرم مطهر است. این مساله تراکم جمعیت را در این منطقه افزایش می‌دهد.

نوائیان رودسری بیان کرد: ذات شکل گیری نخستین محلات در مشهد مانند شهر‌های دیگر نیست. محلات مشهد به صورت حلقوی گسترش پیدا کرده و به مرور زمان روستا‌ها و مکان‌های اطراف را در خود می‌بلعد.

عصر توسعه

وی با اشاره به اینکه کشیده شدن باروی شهر توسط شاه تهماسب از ویژگی‌های عصر توسعه است، گفت: در همین دوره شاهد ایجاد فضا‌های عیانی و فقیر نشین در مشهد هستیم و اولین سامانه‌های دفاع شهری نیز در این دوره شکل می‌گیرد که شامل دیواری است که البته به اندازه کافی محکم نبوده است. این مساله منجر به این می‌شود تا مردم شهر از بافت شهری برای کنترل هجمه‌ها استفاده می‌کنند و همین موضوع منجر به شکل گیری سابات‌ها می‌شود. مهم‌ترین فایده سابات‌ها برای مردم مشهد، امکان دفاع مردم در زمان حمله ایجاد بود. در سال ۹۵۱ و در دوره شاه تهماسب صفوی ازبکان به مشهد حمله می‌کنند و مردم مشهد صرفا با سنگربندی در همین سابات‌ها توانستند به مدت یک ماه از شهر دفاع کنند.

این تاریخ پژوه ادامه داد: در این دوره تاسیس زیر ساخت‌های مهم شدت می‌گیرد و تاسیسات به وجود می‌آید. نحوه چینش این زیر ساخت‌ها نیز به نحوی بوده که به سهولت مورد استفاده همه اهالی شهر باشد. از سوی دیگر مدارس علمیه تاسیس می‌شود که مربوط به مذاهب مختلف اسلامی است. همچنین نخستین هارمونی‌های معماری شهری نیز در همین دوره شکل میگیرد. در این دوره افراد به دنبال ارتباط معنوی در ساخت و سازهایشان هستند و به همین خاطر به تدریج همه خانه‌های مشهد شکل و شمایل حرم را به خود میگیرد.

وی افزود: تصویب نام مناطق، کوچه‌ها و محلات و افزایش جمعیت شهر نیز در این دوره اتفاق می‌افتد و در اواخر این دوره است که مشهد تبدیل به یک شهر می‌شود. این دوره زمانی است که ابرسازه هایی، چون مسجد گوهرشاد در مشهد شکل می‌گیرد. همچنین سناباد در همین زمان به طور کامل وارد محدوده شهری می‌شود.

نوائیان رودسری اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مشهد در دوره شاه تهماسب گستره فضای سبز است. بافت شهری مشهد هیچگاه از فضای سبز خالی نبوده است. مردم مشهد به دلیل خشکسالی منطقه در یافته بودند که برای زندگی باید به فضای سبز توجه کنند و به همین خاطر در تمامی خانه‌ها درخت وجود داشته است.

این تاریخ پژوه با بیان اینکه نخستین موارد رسیدگی به امور شهری در این دوره توسط سادات موسوی و بعد سادات رضوی شکل میگیرد، گفت: این افراد تحت عنوان تولیت فتخ و رتخ امور شهر را برعهده گرفتند و به نوع شهر را مدیریت می‌کرده اند.

وی خاطر نشان کرد: مهم‌ترین اتفاق این دوره گسترش شهر مشهد به سمت غرب است. در واقع مشهد از ابتدا میل به سمت غرب داشته است چرا که از نظر جغرافیایی سناباد یعنی نزدیک‌ترین فضای قابل سکونت در غرب قرار دارد و همچنین شیب زمین غربی شرقی بوده است که این امر موجب می‌شده آب آشامیدنی در غرب از شرق بهتر باشد و در زمان بارندگی نیز منطقه غرب آسیب کمتری ببیند. ازگذشته منطقه شرق شامل زمین‌های بزرگ زراعی بوده است.

دوره پهلوی اول

نوائیان رودسری بیان کرد: در دوران پهلوی اول تغییرات زیادی ایجاد می‌شود. ما در این دوره تخریب عمده، کاهش فضای سبز، از بین رفتن هارمونی شهر را داریم و شاهد ایجاد زیر ساخت‌های نوین هستیم که مهم‌ترین آن‌ها شکل گیری فلکه‌ها توسط محمد، ولی اسدی است.

وی ادامه داد: پیشترو در دوران صفویه خیابان شکل گرفت و این تنها گسست مدیریت در گذشته بود. اما با احداث فلکه جنوبی و خیابان تهران و ساخته شدن فلک شمالی در دوران پهلوی اول برشی در بافت شهری اتفاق افتاد که بافت شهر را دچار گسست فیزیکی از حرم کرد به دنبال این مساله معماران تعلق خاطر خود را در معماری به حرم از دست می‌دهد و ساختمان‌ها با ارتفاع و شکل‌های متفاوتی احداث می‌شوند.

این تاریخ پژوه اضافه کرد: مشهد در این زمان بزرگتر از ۵۰۰ سال قبل شده و باروی شهر تخریب می‌شود. خیابان تهران در جنوب و طبرسی در شمال شکل میگیرد وبازار به سه قطعه تقسیم میشود. این گسست به شدت فضای جامعه و معماری را دچار هرج و مرج کرد. برای نخستین بار در آن سوی فلکه شاهد ایجاد بنا‌های دو طبقه هستیم.

وی گفت: به هیمن خاطر دسترسی به دید حرم از میان رفت. در سال ۱۳۳۹ مشهد قوه گنبدنما بودن خود را از دست می‌دهد و منافع جای احساسات معنوی را می‌گیرد. از این سال مشهد دچار بحرانی در ساحتار شهرسازی می‌شود که راه حلی برای ان پیدا نمی‌شود. همچنین در تخریب بزرگ سال ۱۳۵۳ نیز بزرگترین گسست شکل گرفته و با تخریب بافت اطراف حرم ارتباط معماری شهر با حرم به طور کامل از میان می‌رود.

در ادامه حتما بخوانید ابهامات طرح­‌های تفصیلی مشهد رفع شده است